Yahudi Kültürü Üzerine Hazırlanan Dört Yayın, İzmir’in Miras Literatürünü Zenginleştiriyor

İzmir Musevi Cemaati Vakfı koordinatörlüğünde üç buçuk senedir yürütülmekte olan İzmir’in Kültürel Zenginliği – Yahudi Kültür Mirasının Sürdürülebilirliği projesi ile kentin sadece somut değil, aynı zamanda somut olmayan mirasının da korunması ve yaşatılmasına yönelik çeşitli çalışmalar hayata geçirildi. Bu çalışmalardan biri de İzmir Yahudi toplumunu farklı perspektifler ile ele alan yayınların hazırlanması oldu.
Avrupa Birliği tarafından ortak finanse edilen ve Kentimiz İzmir Derneği proje ortaklığında gerçekleştirilen proje kapsamında Anıların İzinde İzmir Yahudileri, İzmir Yahudi Basını, İzmir Yahudi Toplumunda Kadın ve İzmir Sinagogları’nın Ritüel Tekstilleri başlıklarında 4 eser hazırlandı.

Raşel Rakella Asal ile Sarit Asal Bonfil tarafından kaleme alınan Anıların İzinde İzmir Yahudileri, 20. Yüzyıl Başından Günümüze adlı kitap, farklı dönemlerde gerçekleştirilen söyleşilere ait ses ya da video kayıtlarının yanı sıra çeşitli makale, bülten gibi yayınların bir derlemesi olarak kaleme alındı. Aynı zamanda iki kız kardeş olan kitabın yazarlarının, kendilerine Kuzey ve Güney Amerika’dan iletilen Ladino dilindeki İzmir kökenli anı yazıları ve anekdotların çevirilerini de dahil etmeleriyle birlikte kitap oldukça zengin bir çeşitliliğe ulaştı.
Temeli yaklaşık 20 yıllık bir zaman diliminde yapılan söyleşilere dayanan kitap, 20. yüzyıl başlarından günümüze İzmir Yahudilerinin anılarından oluşan kapsamlı bir seçki ortaya koyuyor. Yaşama dair sevinçlerin, hüzünlerin, acıların ve en önemlisi insan olmaya dair mücadelenin aktarıldığı İzmir Yahudilerine ait bu hikayeler aracılığıyla yazarlar, kişisel bellekten yola çıkarak bir araya getirdikleri anlatıların toplumun kolektif belleğinin oluşturulmasına katkı sağlamasını; bu hikâyelerin yeniden hatırlanmasını ve böylelikle İzmir Yahudilerinin kültürel mirasının gelecek nesillere taşınmasını hedefliyor. Selim Bonfil arşivinden seçilen fotoğraflar, hikayelere eşlik ederek onların okuyucunun gözünde canlandırılmasına olanak sağlıyor.
İzmir Yahudi Basını ile İzmir Yahudi Toplumunda Kadın, Yasalar, Kurumlar, Olaylar kitapları ise Dr. Siren Bora’nın oldukça kapsamlı araştırmaları sonucunda ortaya çıktı. İzmir Yahudi Toplumunda Kadın, İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İzmir Ahmet Piriştina Kent Müzesi ve Arşivi, Kudüs Üniversitesi Milli Kütüphane Arşivi ile İzmir Musevi Cemaati Vakfı Arşivi belgelerinden yararlanılarak hazırlandı.

İzmir Yahudi toplumundaki kadını din, eğitim, giyim, şifa yöntemleri, edebiyat gibi birçok başlıkta ele alan kitap, yüzyıllar boyu sadece evle sınırlandırılan bir yaşam alanında, eğitim dahil pek çok hak mahrumiyetiyle karşı karşıya olan İzmir Yahudi kadınının yükselişini de ortaya koyuyor. Bora, söz konusu olumlu değişimde başta Alliance Israélite Universelle olmak üzere, Alliance öğretmenlerinin, İzmir Yahudi basınının ve İzmirli Yahudi gazetecilerin katkısını da vurguluyor.
İzmir Yahudi Basını kitabının hazırlanmasında yararlanılan başlıca kaynaklar ise Kudüs İbrani Üniversitesi Milli Kütüphanesi, Kudüs Ben Tsvi Enstitüsü ile İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi oldu. Uzun yıllar boyunca, gazete ve dergilerin ailelerin uhdesinde saklı kalması, ayrıca yangın, savaş ve kitlesel göçlerden dolayı ortadan kaybolması sebebiyle Osmanlı Yahudi basınına ilişkin kapsamlı bir çalışma yapma olanağı bulunamadığını ancak sınırlı sayıdaki nüshalardan faydalanılarak kısa makaleler yazılabildiğini aktaran Bora, kitabı yazmak için büyük ölçüde yurt dışı arşivlerinden faydalandığını belirtiyor. İzmir Yahudi topluluğunun çok dilli bir topluluk olması nedeniyle, gazete ve dergilerin ağırlıklı olarak dört farklı dil (Ladino, İbranice, Fransızca ve Osmanlıca) kullanılarak yazılmış olması da araştırma sürecinin ne denli yoğun olduğunu ortaya koyuyor.
İzmir’de Yahudilere ait matbaalar, süreli yayın envanteri, hatıra nitelikli yayınlar ve bildiriler, Yahudi gazete sahipleri ve gazeteciler gibi çeşitli bölümleri içeren İzmir Yahudi Basını’nda Yahudi matbaalarının tarihçesine ilişkin özel bir bölüm de yer alıyor.
Proje kapsamında hazırlanan son eser ise, 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıldaki kozmopolit İzmir şehrinin farklı Sefarad cemaatlerine ait kumaş ve işlemelerin çeşitliliğine dair bir bakış açısı sunan İzmir Sinagogları’nın Ritüel Tekstilleri oldu. Katalog, uluslararası bir çalışma yürütülerek İsviçre Yahudi Müzesi Küratörü Christina Meri tarafından hazırlandı.
Katalogda, 2012-2015 ve 2018-2020 yılları arasında Helsinki Metropolia Uygulamalı Bilimler Üniversitesi iş birliği ve İzmir Ekonomi Üniversitesi Tekstil bölümü desteği ile yürütülen İzmir Sinagog Tekstilleri Projesi kapsamında incelenen ve 2012-2020 yılları arasında restore edilen yaklaşık 50 adet tekstil tanıtılıyor. Tekstillerin önemli bir kısmı İzmir’in tarihi ticaret merkezi olan Kemeraltı Çarşısı’nda yer alan sinagoglardan, bir kısmı ise Karşıyaka, Karataş, Bornova ve Alsancak semtlerindeki sinagoglardan temin edildi. Eski Yahudi mahallesinin tamamını tahrip eden büyük 1841 ve 1881 yangınlarından dolayı 19. yüzyılın ortalarından öncesine ait tekstillerin kaybedilmesi nedeniyle, sunulan tekstillerin en eskisi 1891, en yenisi ise 1970 tarihlidir.